WĀHI TAPU | NGĀTI AWA
WĀHI TAPU
tOKITĀREKE
Kairangahau: RJ Davies | Kaiwhakamāori: Ngarimu Daniels
Kei roto i tana pukapuka, “Tūhoe, Children of the Mist”, i tuhia e te kairangahau pākehā e Elsdon Best te kōrero, he pekanga a Warahoe o Ngāti Awa. Engari i ētahi atu whārangi e mea ana a ia, he hapū a Warahoe o Ngāti Whare, me te aha i pākūhā rātau ki a Tūhoe.
I ahu mai te ingoa o Warahoe i te ingoa taketake o te awa o Te Orini. Ko te pātai ia, mehemea i tapaina e rātau te whenua ki tō rātau ingoa, he aha rātau i kore ai i noho tonu ki taua takiwā?
Noho ai rātau ki ngā wāhi maha i mua, i muri hoki i tō rātau wā i Tokitāreke. I ngā wā o te raru, i tino whai hua tō rātau piringa tata ki a Tūhoe. Engari ko te pātai ia, ko wai te rangatira tuatahi o Tokitāreke? I reira a Patupō i te wā i whakapakotia rātau i mua i te takiwā o te tau 1817.
Ko Hikareia te rangatira mutunga o Tokitāreke. E ai ki ngā kōrero, rite ana tana tamāhine a Miro ki te rimurimu, he tipua nō Warahoe i noho ai ki ngā tahataha o te awa o Rangitāiki i waenganui o Matahina me Te Teko. E ai ki te kōrero, mate kanehe ana a Miro ki tētahi tangata engari kāore i whakaaetia tō rāua piringa. Auhi ana tana ngākau, ka here ia i ētahi toka ki ōna tikihope, i te mau huna ia i ngā toka, ā, peke tonu atu i te taha o te waka. I roto i tana waiata tangi, e whakatairite ana ia i a ia anō ki te rimu, nā whai anō te Rimurimu, ka kitea noa ihotia e ngā uri o Warahoe i ngā wā o te mōrearea. Ko te ingoa o te waiata tangi ko”Te Punga I Orohia”, e waiata tonutia ana e te iwi o Ngāti Awa.
Akenepea he kāinga taupua te Pā o Tokitāreke, nā te mea kāore a Warahoe i noho ki te wāhi kotahi.
Nā ā ratau mahi whakapōrearea iwi, ka panaia rātau i taua Pā, ki waho atu o te rohe. Kāore rātau i hoki atu anō ki Tokitareke i taua wā. Nō te tohuatanga ō rātau e te iwi kia hoki atu ai ki reira noho ai i te tau 1847, i tau ai rātau ki Otipa.
Nō te huringa rau tau nei, ka noho mārakerake a Tokitāreke. Nō te tau 1980, arā te wā e whakarite ana a Ngāti Awa ki te whakatū Poari Kaitiaki ka ora ake anō ai a Warahoe. Nā Eruera Manuera rāua ko Matarena te ingoa o Te Warahoe i tuku i tētahi hui i tū ki Tūteao, arā kia tū anō hei hapū o Ngāti Awa.
Ka tīmata te hapū ki te whakarauora i a Tokitāreke hei papa kāīnga mō Warahoe. Nā ngā whakapaunga kaha o Onehou Phillis me ngā uri hapū ka whakatūria tētahi whare ki Tokitāreke hei wharenui. Ko te ingoa o taua whare, ko Te Puna o Te Orohi.
Te Punga i Orohia
“TE PUNGA-I-OROHIA”
He Waiata Aroha He Takuate
na Warahoe
Tera Matariki whakakau ana mai e
Ngá mata kaha koia
Kei runga ahau o te pua
O töku nei waka
O te ‘Punga-i-orohia’ e
He rimu ano au ka motu ki tawhiti e
E taea te huri mai o te tinana
Ki te tau e me moea ki te pó
I konei to wairua haramai noa nei e
I whakaoho i te moe e
To kiki waewae i rangona e au e
Tohu ake ai au ko Hikareia koia rã
Titiro ki ahau e ka ahei öna mata
Ki rau o te wahine ra
Ma wai hoki koe e nui manako atu e
He tau na te tangata
Ka haramai ka rüha e e e i
____________________________________________
Mātāpuna
Tuhoe; Children of the Mist – Elsdon Best
A History of the Tuararangaia Blocks – Peter Clayworth – Wai894 #A3, Wai36 #A22, Wai 726 #A
Maori notebook No 9. Best, Elsdon, 1856-1931 : Papers. Ref: qMS-0187. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand
Reminiscences and Maori Stories – chapter 22 When Mount Edgecumbe Trembled – Gilbert Mair (pg 76-80
Ngati Awa Claims Settlement Act Schedule 11 Statutory Acknowledgement for Rangitaiki River
Nga Pepeha a Ngā Tīpuna – The Sayings of the Ancestors item 1195 – Hirini Moko Mead & Neil Grove
He Kohinga Korero no Te Hapu o Warahoe / Warahoe – Onehou Phillis
Tuhoe – Ngati Tuwharetoa War – Wikipedia
WAI 898 Waitangi Tribunal Report 2020 p9
The Journal of the Polynesian Society vol 1 1892 Maori Migrations to New Zealand – W.E Gudgeon
“Warahoe”
Wai_46_INQ_A040_Warahoe