WĀHI TAPU | NGĀTI AWA
WĀHI TAPU
te kaokaoroa
Kairangahau: RJ Davies | Kaiwhakamāori: Ngarimu Daniels
1863 |
|
12 o Hurei |
I whakaekengia a Waikato e te Karauna e āki atu ana i te Kīngitanga. Kāore i ārikarika ngā maiorooro me ngā pātūwatawata i whakaekengia. |
20 o Noema |
I whakaekengia a Rangiriri. |
20 o Tīhema |
Ka puta te karanga a Waikato ki ngā iwi o te Tairāwhiti kia tautokohia ai rātau. |
1864 |
|
26 o Hanuere |
I tatū atu te Karauna ki Tauranga. |
21 o Pepuere (I te marama o Pepuere) |
I whakaekengia a Rangiaowhia e te Karauna. Ka whakahuihui ngā iwi o te Tairāwhiti ki te tautoko i Tauranga. Neke atu i te kotahi mano toa tauā nō te Tairāwhiti ka karapine ki te tautoko i a Waikato. |
31 o Maehe |
Ka whakaekengia a Ōrākau |
2 o Aperira |
Hinga ai a Ōrākau |
7-9 o Aperira (I te marama o Aperira) |
Ka ngana a te Tairāwhiti ki te haere mā Rotoiti, mā ngā whenua o Te Arawa – ka ākina rātau e Te Arawa me te Karauna.
Ka whakahuihu atu ngā toa tauā o te Tairāwhiti ki Matatā me Ōtamarākau. |
21-26 o Aperira |
Ka ngana a te Tairāwhiti ki te whakawhiti anō i ngā whenua o Te Arawa, mā Maketū ko te pakanga o Maketū. |
27 o Aperira |
I pahūtia te wāhi e noho ana ngā toa tauā o te Tairāwhiti, ka rere atu rātau ki Ōtamarākau, e whāia ana e Te Arawa me te Karauna. Ka pahūtia a Ōtamarākau e ngā kaipuke kawe kariri. |
0:00 – 7:14 Whakapapa – Pouroto Ngaropo
7:14 – 13:17 Karakia – Koro Tutua
13:17 – 20:10 Kōrero ki Te Kaokaoroa
20:16 – 23:44 E Pā to Reo
23:44 – 28:22 He mihi – Stan Ratahi
28:22 – 30:45 Te Tangi o Tamapahore
by J. B. W. Roberton (Volume 75, No. 2, 1966, p 189 – 209)
I a te Tairāwhiti e whakatahi atu ana i te ata o te 28 o Aperira ka mau haeretia rātau e Te Arawa me te Karauna. I te ngana ētahi ki te whakatere i tō rātau waka i te pūaha o te awa o Waitahanui.
Rere atu ai rātau mā te takutai moana, kei tō rātau taha mauī ko te moana, kei tō rātau taha matau, ko ngā pari hōanga – ka tatari a te Tairāwhiti i waenganui i ngā māra kūmara, taro e tipu ana i ngā tahataha, e tū ohiti ana ki te iwi e aru ana i a rātau. Ka noho, ka noho a Te Arawa ki te tatari, ā, i te mutunga atu ka kōhurutia ngā tauā o te Tairāwhiti e rere atu ana. I āta whakamaheretia ngā pā kāinga o te takiwā rā, ā, mauheretia ngā tāne me ngā wāhine.
Ka āhua pēnei te āhua o te kakaritanga a ngā taha e rua, i ngā uri o te Tairāwhiti e rere atu ana ki Te Awa o te Atua – te wāhi e puta atu ai te awa o Tarawera ki te moana – te taunga waka mō ngā waka maha, te wāhi i whakarere atu hoki ai rātau. I a rātau e tere atu ana, e arumia ana e Te Arawa. Kapi ana te 14 kiromita o taua takutai i ngā tūpāpaku – te nuinga nō te Tairāwhiti.
Ko te kōawaawa o Pua-Kōwhai (Pikowai) te tū whakamutunga a ngā toa tauā o te Tairāwhiti, e 4 kiromita whakateuru o Matatā. I reira, ka noho ai rātau ki te tatari i waenganui i ngā tāhuahua ki ngā toa o Te Arawa. Engari pā kore hā. Nā tētahi rangatira o Te Whakatohea tana iwi i arataki kia puta, mā ngā parari i waenganui o ngā pari maunga. E ai ki tā ētahi, i waimarie rātau. Engari ki tā ētahi atu, i kōhurutia, i mauheretia kētia rātau.
I te taenga atu o ngā ope e rua ki te pūaha o te awa, e kakari tonu ana rātau. E ngana tonu ana a te Tairāwhiti ki te whakatere atu i ō rātau waka, engari nā te huringa o te tai i uaua rawa atu. Ka whakamātau ētahi ki te kauhoe i te awa, mea rawa ake ka tōia atu ki waho, ki te moana.
Engari i waimarie ētahi ki te eke i ō rātau waka, ka tere atu mā te arawai o Te Orini – he hawai hōhonu e rere whakarara ana ki te moana e hono atu ana ki te awa o Whakatāne. I tāpukengia te hunga i mate ki ngā tāhuahua.
E ai ki ngā matapae, kei te takiwā o te 100 ngā toa tauā o te Tairāwhiti i mate atu i te pakanga o Te Kaokaoroa.
____________________________________________
Mātāpuna
Warships in Maketu – Alistair Matheson
Letter from Commodore Sir W. Wiseman to Sir George Grey (H.M.S. Miranda, Tauranga, 28th April 1864) Whakatane and District Historical Review Vol XV no1 pg 83-85
The Tai Rawhiti Expedition – D.M. Stafford – Whakatane and District Historical Review Vol XV no1 pg 75-82
Te Kaokaoroa HePakanga Mo Mana Motuhake – Hamuera W Mitchell
Ngāti Rangitihi Story – Te Mana o Rangitihi Trust
Papers Past – Hawkes Bay Times, Volume III, Issue 175, 20 May 1864, Page 5.
(Tauranga. Engagement at Te Awa te Atua. The Arawas Attack the Rebel Ngati Porous. 100 Rebels Killed and Wounded. [from a Correspondent.])
A Journal kept by a correspondent at Maketu, April 26-May 1-Papers Past – The War in Auckland, Maketu. Daily Southern Cross, Volume XX, Issue 2121, 7 May 1864, Page 5.
Story: “Battle in the Dunes” – Plenty March 2020, By Plenty Magazine, Writing by Whare Akuhata
Severed at the head: towards revitalising the mauri of Te Awa o te Atua
Whakatohea and Te Tawharau o Te Whakatohea and the Crown Deed of Settlement of Historical Claims – 23 December 2021
The Old Frontier – James Cowan