TE WHARE HAURAPA | WĀHI TAPU
WĀHI TAPU
KAPUTERANGI PĀ
Kaituhi: RJ Davies | Kairangahau: RJ Davies / Agnes McFarland | Kaiwhakamāori: Jasmyn Pearson
Tērā anō tētahi kōrero mō te rerenga waka i Tahiti. Ko Whātonga tētahi i ngā kaihoe, he mokopuna nā Toi. Ka wehe atu ko te tirawaka i te muriwai, ka whakarērere i te moana kātahi ka tīmata te kaha pupuhi o ngā hau. Pūawhe rawatia te waka o Whātonga ā, ka ngaro i te moana. Nō te maheatanga o ngā hau ka hāere atu a Toi i runga i te waka e kīa nei ko Te Paepae ki Rarotonga ki te kimi i ā Whātonga. Taki hāere a Toi i ngā motu o Te Moana-nui-ā-Kiwa, arā ko Hāmoa, ko Wharekauri hoki ērā. Meake rā ka tae atu ki ngā motu o Aotearoa nei. Ka tau ki Tāmaki Makaurau, kātahi ka huri te kei o te waka a Toi ki Te Kākahoroa (te ingoa tahito mō Whakatāne).
TAU |
WAKA |
KAIHAUTŪ |
(āhua) |
||
MAUI |
||
700AD |
ARATAUWHAITI |
TIWAKAWAKA |
1200AD |
TE PAEPAE KI RAROTONGA |
TOI |
1300AD |
RANGIMATORU |
HAPE |
Return |
ARATAWHAO |
TAMA-KI-HIKURANGI |
1350AD |
MATAATUA |
TOROA |
Nō te taunga atu o te waka a Toi ki Te Kākahoroa, kua nōhia kē te whenua e ōna tīpuna arā ko Maui, ko Tīwakawaka ērā e kōrerotia ake nei. He tokomaha hoki ngā whakatipuranga kua nōhia te whenua i taua wā. Marua katoa te rohe e ngā uri o aua iwi taketake. Ka moetahi ngā uri a Toi ki ngā iwi taketake, ā ka puta ko ngā uri whakaheke o Te Tini o Toi.
Maui |
|
Te Papa Titiraumaewa |
|
Tiwakawaka (1) |
|
Tara Nui |
|
Tara Roa |
|
Ngāi Nui |
|
Ngāi Roa |
|
Ngāi Whare Kīkī |
|
Ngāi Whare Kākā |
|
Ngāi Roki |
|
Ngāi Roka |
|
Ngāi Peha |
|
Ngāi Taketake |
|
Ngāi Te Huru Manu |
|
Toi (2) |
|
Awanuiārangi 1 |
|
Awaroa |
|
Awatūmakiterangi |
|
Parinuiterā |
|
Awamorehurehu |
|
Irākewa |
|
Toroa |
TOHU
1 Ko te tipuna tuatahi o ngā iwi taketake
2 Ko te tipuna o te Tini o Toi
3 Ko te tipuna o ngā iwi o Mataatua
Ka whakanohonoho a Toi i Te Kākahoroa, ka whakatūria tōnā pā ki te hiwi teitei rawa i runga ake o Whakatāne. Ka tapainahia ko ‘Kaputerangi’. He ingoa i pupū ake i tētahi ata hāpara, nō te kitenga atu a Toi i te rerehua o ngā hihī o te rā whiti ana i te raki, e korowai ana i te whenua. Koina ka whāki a Toi “ka pū te rangi!”
E ai ki ngā kōrero, tokowaru ngā tipuna i hanga i a Kapūterangi, ā ko rātou ngā kainoho tuatahi o tēnei pā tahito. Hai tā te tatau waro i ngā pūngarehu o taua wā, ka nōhia a Toi mā i a Kapūterangi tae noa atu ki te wā o te pahūtanga o Kaharoa (āhua 1246 AD). E ai hoki ki ngā pūkorero, koinā te take i wehe atu a Toi mā i te wāhi i taua wā.
E ai hoki ki ētahi atu pūkōrero, ehara te pā o Toi i te pā tūwatawata. Nā te mea karekau he hoariri, he iwi tata rānei hai aha, hai kōkiri hai whakatenatena i ā rātau i taua wā. Heoi anō, e meatia ana nō te taunga mai o te waka o Mataatua, ka huri tērā āhuatanga, ā ka hāere a Toi mā ki te maru o tētahi pā e tata ana ki Whakatāne e kiia ana ko Ōrahiri. (Ēngari, kāore tēnei korero e hāngai ana ki ngā rangahau o te wā e mea ana kāore a Toi mā i hoki ki taua wāhi whenua whai muri i te pahūtanga).
E ai ki ētahi atu rangahau, ka tau mai te waka o Mataatua ki Whakatāne ka riro te pā o Kapūterangi ki a Toroa mā, ā ka whakanohonoho rātau i a Kapūterangi mai i taua wā.
Nō te tau 1866, ka raupatuhia ngā whenua o Ngāti Awa e te Karauna. E 245,000 ngā eka, ko te pā o Kapūterangi hoki tērā i riro. Nō te tau 1886, tekau mano eka o aua whenua raupatu i hoatu ki te whare wānanga o Tāmaki Makaurau hai whakanoho i wā rātou whare. Ka tae ki te tau 1930 ko Tā Apirana Ngata tērā i whiwhi ētahi o aua whenua, ā ka whakatūria he kaupapa whakapakari mō Ngāti Awa.
I te tau 1969 ka riro ngā toenga whenua i Kapūterangi me te Rae o Kōhi hai whenua manaaki ki raro i ngā ture a te Kāwanatanga me te Kaunihera. Koinei ētahi o ng`whenua i hoki mai ki te iwi i raro i te Kōkoraho o Ngāti Awa. Ko te mana whakahāere o ēnei wāhi tapu e rua, kai raro i te Kaunihera o Whakatāne me Ngāti Awa inaianei.
Ka titiro atu mai i a Kapūterangi, ka taea te kite i te rohe katoa Mataatua whānui. Mai i a Moutohorā, ki Whakaari, ki Ōhope, ki Ōhiwa, ki te tai Rāwhiti, huri atu rā ki Mokorua, ngā pākihi o Rangitaiki, ā tae atu rā ki te maungatapu ki a Putauaki, ki Matata, ki Manawahe, whakawhiti atu rā ki a Mōtītī, ā ka taea tonu te kite i ngā moutere o Rūrima hoki.
*E ai ki ngā rangahau o Te Papa Atawhai nō te tau 810 AD te takanga atu ētahi wāhanga o te pā. Nō reira kōina ka kiia ko Kapūterangi tētahi o ngā pā tahito rawa o te motu.
____________________________________________
Mātāpuna
The Maori Canoe: The voyage of Toi and settlement of Polynesians in New Zealand – ElsdonBest
Notes on Ancient Polynesian Migrants (p121, 123) – Elsdon Best
A scoping report on the Te Hapu Oneone – A Ivory (pg 13)
Tuhoe:Children of the Mist – Elsdon Best
WAI 46 INQ_C011 – Cultural History of the Western Lands
Wai 46 INQ_A007 Report No. 5 – Kōhi Point Scenic Reserve and Ka-pu-te-rangi Historic Reserve – 20 Aug 1992
WAI 46 INQ_A020 Kakahoroa Whakatane Township
Kakahoroa:Whakatane Township Research report #6 (A20)
Historical Review – Te Tini o Toi, By R.W. Halbert
Recorded Interview by Samuel Jaram on 29 June 1992 at Whakatane
Kaumatua: Koro (Diego) Aukaha – Ngāti Patuwai.
Ngāti Awa Claims Act 2005 – Schedule 4, Statutory acknowledgement for Kōhi Point (Kōhi Point)The early tradition of the Whakatane District, by J. B. W. Roberton (Volume 75, No. 2, 1966, p 189 – 209)