Kei te whakawhanake tonu tēnei tūnga

TE WHARE HAURAPA | WĀHI TAPU

WĀHI TAPU

KAPUTERANGI PĀ

Kaituhi: RJ Davies | Kairangahau: RJ Davies / Agnes McFarland | Kaiwhakamāori: Jasmyn Pearson

Tērā anō tētahi kōrero mō te rerenga waka i Tahiti. Ko Whātonga tētahi i ngā kaihoe, he mokopuna nā Toi. Ka wehe atu ko te tirawaka i te muriwai, ka whakarērere i te moana kātahi ka tīmata te kaha pupuhi o ngā hau. Pūawhe rawatia te waka o Whātonga ā, ka ngaro i te moana. Nō te maheatanga o ngā hau ka hāere atu a Toi i runga i te waka e kīa nei ko Te Paepae ki Rarotonga ki te kimi i ā Whātonga. Taki hāere a Toi i ngā motu o Te Moana-nui-ā-Kiwa, arā ko Hāmoa, ko Wharekauri hoki ērā. Meake rā ka tae atu ki ngā motu o Aotearoa nei. Ka tau ki Tāmaki Makaurau, kātahi ka huri te kei o te waka a Toi ki Te Kākahoroa (te ingoa tahito mō Whakatāne).

TAU

WAKA

KAIHAUTŪ

(āhua)

MAUI

700AD

ARATAUWHAITI

TIWAKAWAKA

1200AD

TE PAEPAE KI RAROTONGA

TOI

1300AD

RANGIMATORU

HAPE

Return

ARATAWHAO

TAMA-KI-HIKURANGI

1350AD

MATAATUA

TOROA

Nō te taunga atu o te waka a Toi ki Te Kākahoroa, kua nōhia kē te whenua e ōna tīpuna arā ko Maui, ko Tīwakawaka ērā e kōrerotia ake nei. He tokomaha hoki ngā whakatipuranga kua nōhia te whenua i taua wā. Marua katoa te rohe e ngā uri o aua iwi taketake. Ka moetahi ngā uri a Toi ki ngā iwi taketake, ā ka puta ko ngā uri whakaheke o Te Tini o Toi.

Maui

Te Papa Titiraumaewa

Tiwakawaka (1)

Tara Nui

Tara Roa

Ngāi Nui

Ngāi Roa

Ngāi Whare Kīkī

Ngāi Whare Kākā

Ngāi Roki

Ngāi Roka

Ngāi Peha

Ngāi Taketake

Ngāi Te Huru Manu

Toi (2)

Awanuiārangi 1

Awaroa 

Awatūmakiterangi

Parinuiterā

Awamorehurehu

Irākewa

Toroa

TOHU

1 Ko te tipuna tuatahi o ngā iwi taketake

2 Ko te tipuna o te Tini o Toi

3 Ko te tipuna o ngā iwi o Mataatua

Ka whakanohonoho a Toi i Te Kākahoroa, ka whakatūria tōnā pā ki te hiwi teitei rawa i runga ake o Whakatāne. Ka tapainahia ko ‘Kaputerangi’. He ingoa i pupū ake i tētahi ata hāpara, nō te kitenga atu a Toi i te rerehua o ngā hihī o te rā whiti ana i te raki, e korowai ana i  te whenua. Koina ka whāki a Toi “ka pū te rangi!”

E ai ki ngā kōrero, tokowaru ngā tipuna i hanga i a Kapūterangi, ā ko rātou ngā kainoho tuatahi o tēnei  pā tahito. Hai tā te tatau waro i ngā pūngarehu o taua wā, ka nōhia a Toi mā i a Kapūterangi  tae noa atu ki te wā o te pahūtanga o Kaharoa (āhua 1246 AD). E ai hoki ki ngā pūkorero, koinā te take i wehe atu a Toi mā i te wāhi i taua wā.

E ai hoki ki ētahi atu pūkōrero, ehara te pā o Toi i te pā tūwatawata. Nā te mea karekau he hoariri, he iwi tata rānei hai aha, hai kōkiri hai whakatenatena i ā rātau i taua wā. Heoi anō, e meatia ana nō te taunga mai o te waka o Mataatua, ka huri tērā āhuatanga, ā ka hāere a Toi mā ki te maru o tētahi pā e tata ana ki Whakatāne e kiia ana ko Ōrahiri. (Ēngari, kāore tēnei korero e hāngai ana ki ngā rangahau o te wā e mea ana kāore a Toi mā i hoki ki taua wāhi whenua whai muri i te pahūtanga).

E ai ki ētahi atu rangahau, ka tau mai te waka o Mataatua ki Whakatāne ka riro te pā o Kapūterangi ki a Toroa mā, ā ka whakanohonoho rātau i a Kapūterangi mai i taua wā.

Nō te tau 1866, ka raupatuhia ngā whenua o Ngāti Awa e te Karauna. E 245,000 ngā eka, ko te pā o Kapūterangi hoki tērā i riro. Nō  te tau 1886, tekau mano eka o aua whenua raupatu i hoatu ki te whare wānanga o Tāmaki Makaurau hai whakanoho i wā rātou whare. Ka tae ki te tau 1930 ko Tā Apirana Ngata tērā i whiwhi ētahi o aua whenua, ā ka whakatūria he kaupapa whakapakari mō Ngāti Awa. 

I te tau 1969 ka riro ngā toenga whenua i Kapūterangi me te Rae o Kōhi hai whenua manaaki ki raro i ngā ture a te Kāwanatanga me te Kaunihera. Koinei ētahi o ng`whenua i hoki mai ki te iwi i raro i te Kōkoraho o Ngāti Awa. Ko te mana whakahāere o  ēnei wāhi tapu e rua, kai raro i te Kaunihera o Whakatāne me Ngāti Awa inaianei.

Ka titiro atu mai i a Kapūterangi, ka taea te kite i te rohe katoa Mataatua whānui. Mai i a Moutohorā, ki Whakaari, ki Ōhope, ki Ōhiwa, ki te tai Rāwhiti, huri atu rā ki Mokorua, ngā pākihi o Rangitaiki, ā tae atu rā ki te maungatapu ki a Putauaki, ki Matata, ki Manawahe, whakawhiti atu rā ki a Mōtītī, ā ka taea tonu te kite i ngā moutere o Rūrima hoki.

*E ai ki ngā rangahau o Te Papa Atawhai nō te tau 810 AD te takanga atu ētahi wāhanga o te pā. Nō reira kōina ka kiia ko Kapūterangi tētahi o ngā pā tahito rawa o te motu. 

____________________________________________

Mātāpuna

The Maori Canoe: The voyage of Toi and settlement of Polynesians in New Zealand  – ElsdonBest

Notes on Ancient Polynesian Migrants (p121, 123) – Elsdon Best

A scoping report on the Te Hapu Oneone – A Ivory (pg 13)

Tuhoe:Children of the Mist – Elsdon Best

WAI 46 INQ_C011 – Cultural History of the Western Lands 

Wai 46 INQ_A007 Report No. 5 – Kōhi Point Scenic Reserve and Ka-pu-te-rangi Historic Reserve – 20 Aug 1992

WAI 46 INQ_A020 Kakahoroa Whakatane Township

Kakahoroa:Whakatane Township Research report #6 (A20)

Historical Review – Te Tini o Toi, By R.W. Halbert 

Recorded Interview by Samuel Jaram on 29 June 1992 at Whakatane

Kaumatua: Koro (Diego) Aukaha – Ngāti Patuwai.

Ngāti Awa Claims Act 2005 – Schedule 4, Statutory acknowledgement for Kōhi Point (Kōhi Point)The early tradition of the Whakatane District, by J. B. W. Roberton (Volume 75, No. 2, 1966, p 189 – 209)

KAPUTERANGI

TE KAOKAOROA

TE KUPENGA

TOKITĀREKE

RAUPŌROA

TAUWHARE PĀ